Bước tiến lớn trong công cuộc xác định danh tính liệt sĩ

Ngày 25/7, Bộ Công an đã tổ chức hội nghị trực tuyến sơ kết một năm triển khai kế hoạch số 356/KH-BCA-C06 về thu nhận mẫu vật liệu di truyền (ADN) cho thân nhân của liệt sĩ chưa xác nhận được danh tính trên toàn quốc, với sự tham dự của Thủ tướng Phạm Minh Chính.

Dù chiến tranh đã lùi xa hơn nửa thế kỷ, những vết thương vẫn chưa lành trong lòng nhiều gia đình Việt Nam. Cả nước có khoảng 1,2 triệu liệt sĩ, trong đó khoảng 200.000 hài cốt liệt sĩ chưa được tìm thấy, và hơn 300.000 trường hợp chưa thể xác định danh tính.

Theo báo cáo của Bộ Công an, tính đến tháng 7/2025, Dự án đã cập nhật, chuẩn hóa hơn 336.000 thông tin cá nhân của các liệt sĩ an táng tại hàng nghìn nghĩa trang. Đồng thời, lấy mẫu ADN từ hơn 284.000 thân nhân liệt sĩ - đạt 42,3% chỉ tiêu so với tổng số mẫu ADN cần thu thập (để xác định danh tính liệt sĩ bằng phương pháp ADN, cần thu thập tối thiểu hai mẫu của thân nhân, nâng tổng số mẫu ADN của thân nhân cần thu thập là hơn 670.000 mẫu).

Những mẫu ADN này được chuyển về “Ngân hàng gene liệt sĩ" – một sáng kiến nhân đạo của Chính phủ, với mục tiêu xác định danh tính các liệt sĩ, góp phần xoa dịu nỗi đau của hàng trăm nghìn gia đình, hàn gắn vết thương chiến tranh và đưa các anh hùng liệt sĩ trở về với đất mẹ.

Ra đời ngày 23/7/2024, "Ngân hàng gene liệt sĩ" ban đầu do Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội (cũ) và Bộ Công an đề xuất, hiện do Cục Cảnh sát quản lý hành chính về trật tự xã hội (C06, Bộ Công an) chủ trì. GeneStory, một công ty công nghệ sinh học tư nhân của Việt Nam, là đơn vị thực hiện các hoạt động kỹ thuật như thu thập, giải mã, phân tích và đối sánh ADN cho ngân hàng gene này.

Thông qua công nghệ giám định ADN hiện đại, được tích hợp trực tiếp vào Cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư của Bộ Công an, Ngân hàng gene liệt sĩ sẽ sàng lọc và kết nối ADN thân nhân với các hài cốt liệt sĩ vô danh, từ đó xác định chính xác danh tính của các liệt sĩ.

Sau một năm thực hiện, Ngân hàng gene liệt sĩ cho biết đã thu nhận hơn 57.000 mẫu ADN từ thân nhân liệt sĩ trong khuôn khổ Dự án. Trong số đó, hơn 11.000 mẫu đã được phân tích ADN, cập nhật vào cơ sở dữ liệu căn cước.

Quá trình đối sánh ADN giữa thân nhân và hài cốt liệt sĩ đã mang lại một số tín hiệu khả quan. Các nhà nghiên cứu đã xác định danh tính của 16 liệt sĩ vô danh tại nghĩa trang liệt sĩ huyện Đức Cơ (Gia Lai), qua đó giúp 27 thân nhân tìm lại được mối quan hệ huyết thống với người đã khuất.

Việc thu thập mẫu gene đang rất cấp bách vì nhiều bà mẹ liệt sĩ đã qua đời trước khi kịp lấy mẫu ADN và phần lớn các mẹ và bà ngoại còn sống của liệt sĩ đều đã cao tuổi.



Công nghệ đẩy nhanh tốc độ tìm kiếm

Theo GS. Vũ Hà Văn, đồng sáng lập GeneStory, hiện các công nghệ gene liệt sĩ mà họ áp dụng đang tìm mẫu di truyền theo dòng mẹ, nhưng trong tương lai, công nghệ có thể phát triển theo dòng bố để mở rộng khả năng tìm kiếm.

Các nhà khoa học trong lĩnh vực công nghệ sinh học nhận xét rằng, thách thức lớn nhất của quá trình giám định ADN để xác định danh tính liệt sĩ nằm ở việc phân tích các mẫu hài cốt. Do bị chôn vùi lâu năm, ADN trong hài cốt thường đã phân huỷ, lẫn tạp chất hoặc thiếu thông tin di truyền cần thiết. Trong khi đó, việc xét nghiệm ADN của thân nhân còn sống qua mẫu máu dễ thực hiện hơn và có thể tiến hành tại nhiều phòng thí nghiệm từ trung ương đến địa phương.

Từ những năm 2000, một số phòng thí nghiệm trọng điểm tại Việt Nam đã bắt đầu triển khai công nghệ phân tích ADN hài cốt. Viện Công nghệ sinh học (thuộc Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam) là đơn vị đầu tiên phát triển thành công công nghệ này và chuyển giao cho hai cơ quan giám định được Chính phủ chỉ định trong việc xét nghiệm hài cốt theo đề án 150 là Viện Pháp y Quân đội (Bộ Quốc phòng) và Viện Khoa học hình sự (Bộ Công an). Mỗi năm, Viện Công nghệ sinh học cho biết có thể xét nghiệm khoảng 4.000 gene hài cốt liệt sĩ.

Ban đầu, các nhà khoa học Việt Nam chỉ sử dụng công nghệ phân tích ADN ty thể. Hiện nay, họ đã nâng cấp lên cả công nghệ phân tích ADN nhân. Các gene ty thể thường được di truyền từ mẹ sang con, trong khi gene nhân được thừa hưởng từ cả bố và mẹ.

ADN ty thể có cấu trúc vòng, bền vững hơn ADN nhân, do đó thường tồn tại lâu trong mẫu hài cốt. Xét nghiệm ADN ty thể cho phép xác định mối quan hệ huyết thống theo dòng mẹ, với độ chính xác cao (trên 99,99%). Tuy nhiên, nếu sử dụng cả ADN ty thể và ADN nhân, kết quả sẽ chính xác hơn, đặc biệt là trong trường hợp không có đầy đủ mẫu di truyền của dòng mẹ.

Trong gần một thập kỷ qua, các nhà nghiên cứu đã dùng phương pháp xét nghiệm ADN để phân tích hai chục nghìn hài cốt liệt sĩ, và thành công tìm lại danh tính cho hơn 1.400 liệt sĩ.

Sự ra đời của Ngân hàng gene liệt sĩ – nơi lưu trữ hàng trăm nghìn dữ liệu ADN của thân nhân – đã tạo ra một bước tiến lớn cho công cuộc tìm kiếm: thay vì phải đối chiếu từng mẫu ADN một cách thủ công (1-1) như trước, giờ đây có thể so sánh đồng thời một mẫu với nhiều mẫu khác (1-n), giúp tiết kiệm thời gian và nâng cao hiệu quả xác định danh tính liệt sĩ.

GS. Vũ Hà Văn cho biết, Ngân hàng gene liệt sĩ không chỉ phục vụ mục tiêu xác định danh tính liệt sĩ và quy tập hài cốt, mà còn có sứ mệnh lâu dài là đặt nền móng cho một Ngân hàng gene Quốc gia, nơi có thể tiến hành những nghiên cứu y học di truyền lâu dài của người Việt.

Bài đăng KH&PT số 1355 (số 31/2025)